در برخی از موارد تجویز دارو یا روش‌های مختلف کمک باروری قادر به برطرف کردن علل ناباروری نمی‌باشد؛ به‌طور مثال در بعضی زنان با وجود سالم بودن اندام باروری، به علت وجود مواردی نظیر سن بالا، کیفیت ضعیف تخمک‌ها، یائسگی زودرس و اختلالات دیگر امکان باروری وجود ندارد. استفاده از تخمک اهدایی برای این افراد تنها راه باروری است. در این موارد در محیط آزمایشگاه، با استفاده از روش آی وی اف، تخمک اهدایی و اسپرم‌های مردی که همسر گیرنده تخمک است، لقاح یافته و جنین حاصل به داخل رحم گیرنده منتقل می‌شود.
تخمک اهدایی برای چه افرادی تجویز می شود؟
خانم‌هایی که تخمک آن‌ها کیفیت ضعیفی دارد و ذخیره تخمدان آن‌ها بسیارکم باشد یا خانم‌هایی که حداقل در سه سیکل کمک باروری، جنین آن‌ها کیفیت خوبی نداشته است و یا در مواردی که بیماری ژنتیکی از مادر به جنین قابل انتقال است و استفاده از روش های آزمایشگاهی موجود نظیر تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGD) و… نتواند برای درمان و شناسایی اختلالات ژنتیکی کاری انجام دهد، فرد به استفاده از روش های جایگزین نظیر تخمک اهدایی روی می آورد.
به‌طور کلی می‌توان گفت افراد زیر می‌توانند برای باروری از تخمک اهدایی استفاده کنند:
- افراد بالای ۳۹ سال
- خانم‌های مبتلا به هایپرگنادوتروپی
- مبتلایان به نارسایی زودرس تخمدان‌ها
- افراد دارای سابقه جراحی اووفورکتومی (خارج کردن تخمدان‌ها)
- افراد دارای سابقه شیمی درمانی یا پرتودرمانی
- پاسخ ندادن تخمدان‌ها به داروهای تحریک تخمک گذاری
- وجود علائم قطعی ذخیره پایین تخمدان
- سقط مکرر غیر قابل درمان
- زنان یائسه
اقدامات قبل از گرفتن تخمک اهدایی
به طور کلی، باتوجه به محدود بودن بانک تخمک و نیاز به یافتن مناسب‌ترین گزینه‌های اهدایی، معمولاً فرایند دریافت تخمک زمان‌بر می‌باشد. ازجمله اقداماتی که قبل از تصمیم‌گیری درباره دریافت تخمک اهدایی می‌بایست انجام داد به شرح زیر است:
- درصورت تمایل زوجین به دریافت تخمک از اهداکننده آشنا، می‌توان با اهداکننده موردنظر برای انجام معاینات و بررسی‌های اولیه به پزشک مراجعه کرد.
- پس از تعیین اهداکننده تخمک، مشاوره‌های مختلفی در زمینه مسائل پزشکی، حقوقی، مسائل قانونی و شرعی و تأثیرات روانی و نکات اخلاقی این عمل به زوج دریافت‌کننده ارائه می‌گردد.
- قراردادی قانونی برای تعهدات و ارتباطات آینده تنظیم می‌شود.
- قبل از شروع درمان ناباروری به روش تخمک اهدایی، انجام معاینات فیزیکی نظیر معاینات لگنی و بررسی حفره رحم، سونوگرافی جهت ارزیابی حجم رحم و برخی آزمایشات ازقبیل اسپرموگرام مرد، تعیین گروه خونی و RH ضروری است.
قبل از انجام عمل اهدای تخمک
- فرد اهداکننده باید طبق برنامه اعلام شده از جانب مرکز ناباروری به پزشک مراجعه کند. در اولین مراجعات، فرد اهداکننده باید توسط پزشک زنان معاینه شده و مورد سونوگرافی قرار گیرد.
- از شرایط اهدای تخمک، سلامت جسمی اهداکننده و عدم اعتیاد است؛ بنابراین اهداکننده تخمک باید آزمایشاتی نظیر ایدز، هپاتیت، اعتیاد و… را انجام دهد و درنهایت، پزشک پس از بررسی تمام موارد به فرد، مجوز اهدای تخمک را می‌دهد.
- پزشک برای انتخاب اهداکننده مناسب برای هر فرد، علاوه بر سلامت فرد اهداکننده تخمک، مواردی نظیر تشابه خصوصیات ظاهری (فنوتیپی) ازجمله رنگ پوست، رنگ چشم، رنگ مو و ساختمان بدنی اهداکننده و دریافت‌کننده و نیز محرمانه ماندن هویت اهداکننده از دریافت‌کننده را در نظر می‌گیرد.
- به دلیل اینکه احتمال بارداری برای اهداکنندگان قبل از اهدای تخمک وجود دارد؛ بنابراین توصیه می‌گردد که قبل از عمل اهدای تخمک مقاربت نداشته باشند و یا از روش‌های پیشگیری استفاده نمایند.
انجام عمل آی وی اف با تخمک اهدایی
مراحل انتقال تخمک اهدایی به رحم فرد گیرنده به کمک روش آی وی اف و به صورت مراحل زیر انجام می‌پذیرد:
- هماهنگی چرخه قاعدگی در فرد اهداکننده و فرد گیرنده: برای انجام عمل IVF با استفاده از تخمک اهدایی، پزشک سیکل قاعدگی فرد گیرنده را با فرد اهداکننده تخمک هماهنگ می‌کند تا بدین ترتیب، رحم فرد گیرنده آمادگی لازم جهت دریافت جنین را داشته باشد. لازم به ذکر است که این هماهنگی از طریق مصرف برخی قرص‌های هورمونی انجام می‌گردد و این موضوع در حدود یک ماه زمان می‌برد.
- تحریک تخمک گذاری: فرد اهداکننده تخمک پس از انجام سونوگرافی وارد پروسه مصرف داروهای تحریک تخمدان و تخمک‌گذاری می‌شود. اغلب این داروها برای مدت ۱۰ روز مصرف می شوند و شامل گنادوتروپین‌ها برای تحریک تخمک‌گذاری می‌باشند.
- جمع آوری تخمک ها: پس از اینکه فولیکول‌ها به اندازه مناسب رسید، پزشک روز خاصی را برای خارج کردن تخمک‌ها از تخمدان فرد اهداکننده تخمک تعیین می‌کند. این کار به کمک دستگاه سونوگرافی و یک سوزن مخصوص به صورت واژینال انجام می‌گیرد. ضمناً در همان روز از همسر فرد گیرنده تخمک اهدایی نیز نمونه اسپرم گرفته می شود.
- هماهنگی گروه خونی: پزشک از هماهنگی گروه خونی مرد، اهدا کننده تخمک و فرد دریافت‌کننده اطمینان می‌یابد.
- لقاح آزمایشگاهی: تخمک اهدایی با اسپرم همسر فرد گیرنده تخمک اهدایی در آزمایشگاه تحت لقاح قرار می گیرد. عمل تخمک کشی یک عمل سرپایی با بیهوشی مختصر می‌باشد. پس از آغاز لقاح، سلول تخم باید برای گذراندن چند تقسیم سلولی، حدود ۳ الی ۵ روز در آزمایشگاه بماند.
بعد از انجام IVF
شرایط کلی سلامت فرد دریافت‌کننده تخمک بررسی می‌شود؛ بدین گونه که وی به طور منظم و مکرر تحت انجام آزمایشات خون، سونوگرافی و معاینات ضروری قرار می‌گیرد تا عکس‌العمل بدنش نسبت به داروها کنترل گردد.
جنین تشکیل شده از اسپرم همسر فرد گیرنده و تخمک اهدایی به داخل رحم فرد گیرنده تخمک انتقال پیدا می کند. از آنجایی که طبق آمار، شانس دوقلو باردار شدن در این روش، تقریباً 40% است؛ لذا پزشک یک الی سه جنین را در هر سیکل انتقال به رحم فرد گیرنده منتقل می‌کند.
فردگیرنده تخمک پس از ۱۴ روز می‌تواند برای انجام آزمایش بارداری اقدام کند که درصورت وقوع لانه‌گزینی و آغاز رشد جنین، نتیجه تست بارداری مثبت خواهد بود.
شرایط گیرندگان تخمک اهدایی
- داشتن معرفی نامه پزشک برای استفاده از تخمک اهدایی
- سن زیر ۴۵ سال
- عدم ابتلا به بیماری هایی که سبب ایجاد خطر جدی برای مادر و جنین می شود.
- عدم ابتلای زوجین به بیماری هایی نظیر ایدز، هپاتیت، سفیلیس و…
- عدم اعتیاد زوجین
- داشتن رحم و آندومتر مناسب برای بارداری
شرایط اهدای تخمک
- سن بین ۲۱ الی ۳2 سال
- بیوه یا مطلقه غیرشیرده
- ترجیحاً دارای فرزند سالم
- سلامت کامل از نظر ژنتیکی
- عدم ابتلا به بیماری هایی نظیر ایدز، هپاتیت، سفلیس و….
- عدم اعتیاد
- حجم و ذخیره نرمال تخمدان ها
- مشاوره با روانکاو یا روانپزشک
- عدم سابقه اختلالات شخصیتی و بیماری‌های روان‌پزشکی
- عدم داشتن سابقه قضایی و قانونی
- مشابه بودن خصوصیات ظاهری اهداکننده با فرد گیرنده از قبیل رنگ چشم، رنگ پوست، ساختمان بدنی و...
لازم به ذکر است فرد اهداکننده تخمک نسبت به جنین حاصل از IVF هیچ حق و حقوقی نخواهد داشت و از لحاظ قانونی جنین‌های حاصل به زوج دریافت‌کننده تخمک اهدایی تعلق خواهد داشت.
مزایا و معایب استفاده از تخمک اهدایی چیست؟
استفاده از تخمک اهدایی، دارای مزایا و معایبی است که پیش از اقدام به این عمل، باید مدنظر قرار گیرد. مزایای روش اهدای تخمک عبارتند از:
- افزایش میزان موفقیت IVF با استفاده از تخمک اهدایی به دلیل سن پایین اغلب اهداکننده‌ها و کیفیت بالای تخمک‌ها
- هزینه به‌صرفه این روش در مقابل شانس بالای موفقیت
از معایب دریافت تخمک یا جنین اهدایی باید به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم ارتباط ژنتیکی مادر و نوزاد در روش اهدای تخمک
- افزایش ریسک بارداری چندقلو _در حدود ۴۰ درصد موارد_ و درنتیجه افزایش خطر سقط جنین و زایمان زودرس
- خطر مضاعف بارداری چندقلو در زنان بالای ۴۰ سال
- احتمال نارس بودن و وزن کم نوزاد در حین تولد
- احتمال بروز برخی نواقص در مواردی نادر
البته باید اشاره نمود که گفتن حقیقت به کودک حاصل از این روش و یا برقراری ارتباط فرد اهداکننده با کودک، کاملاً به نظر زوج دریافت‌کننده بستگی دارد و در صورتی که این موضوع از جانب آنان ایرادی نداشته باشد، ملاقات بین کودک و اهداکننده نیز برقرار خواهد شد؛ اما در صورت عدم تمایل زوج گیرنده به آشکارسازی هویت اهداکننده تخمک، قانون کاملاً طرف آن‌ها است و اطلاعات محرمانه خواهد ماند.
خطرات اهدای تخمک برای اهدا کننده
- مشکلات تزریق
پزشک برای تحریک تخمدان از داروهای هورمونی تزریقی استفاده می‌کند تا تخمدان تخمک‌های سالم آزاد کند. اغلب افراد در حین تزریق هیچ‌گونه مشکلی نخواهند داشت؛ اما در برخی از موارد عده ای دچار حساسیت، قرمزی، کبودی و در موارد نادر دچار احتباس مایعات در بدن، درد سینه‌ها و کج‌خلقی می‌شوند. به‌علاوه، تزریق داروهای هورمونی ممکن است سبب نامنظم شدن قاعدگی در سیکل‌های بعدی قاعدگی شود.
- کیست تخمدان
بروز کیست تخمدان، برای حدود ۱ درصد از زنان اهداکننده تخمک گزارش شده است.
- سندرم تحریک بیش از حد تخمدان ها
در برخی از موارد، اهداکننده دچار سندروم تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) و عوارضی نظیر کم آبی بدن، آسیب کلیه‌ها، تجمع مایعات در اندام‌ها و اختلالات لخته شدن خون می‌شود. در واقع برای انجام عمل تخمک کشی، هورمون‌های تحریک تخمدان به فرد تزریق می‌شود تا تخمدان بتواند چندین تخمک رها کند. اگر بدن فرد اهداکننده نتواند هورمون‌های تزریقی را کنترل کند ممکن است دچار حساسیت شده و سلامتی فرد در معرض خطر قرار گیرد. در ضمن، اضافه وزن، تجمع مایع در قفسه سینه و استفراغ و تهوع نیز از سایر مشکلاتی است در صورت بروز سندرم OHSSمشاهده می‌شود.
- خطرات حین عمل تخمک کشی
- گُر گرفتگی
ازجمله عوارض تزریق هورمون‌های تحریک‌کننده تخمدان، گر گرفتگی، عرق کردن، اضطراب، خشکی واژن، بی‌خوابی، ضربان قلب سریع و احساس گرمای شدید می باشد.
- افسردگی و مشکلات روانی
برخی از اهداکنندگان تخمک پس از اتمام پروسه، دچار افسردگی می‌شوند. توصیه می‌گردد فرد قبل از اقدام برای اهدا از لحاظ روانی خود را آماده کند.
- سرطان دستگاه تناسلی
مطالعات نشان می‌دهد اهدای تخمک به دفعات می‌تواند احتمال بروز سرطان‌های زنانه را افزایش دهد؛ چراکه فرد در حین پروسه اهدا مقدار زیادی داروی هورمونی مصرف می‌کند.
درصد موفقیت آی وی اف با تخمک اهدایی:
استفاده از تخمک اهدایی یکی از راه‌های درمان ناباروری است که میزان موفقیت آن به عواملی همچون کیفیت تخمک، کیفیت اسپرم، آمادگی رحم، نداشتن مشکلات ژنتیکی، سن فرد اهداکننده و نیز تعداد رویان‌های منتقل‌شده بستگی دارد. معمولاً در ۵۰ درصد موارد، با استفاده از تخمک اهدایی تازه می‌توان بارداری موفقی را تجربه نمود در صورتی که قصد بارداری مجدد در سال‌های آینده را داشته باشند، جنین های اضافه فریز می‌شوند. این امر کمک می‌کند که در بارداری‌های بعدی زوج گیرنده، پیوند ژنتیکی در میان فرزندان برقرار بماند.
لازم به ذکر است که در حالت طبیعی نیز بسیاری از رویان‌ها به دلیل وضعیت غیرطبیعی و اختلالات ژنتیکی موجب شکست بارداری می‌شوند و به نتیجه نمی‌رسند. درواقع، با انتقال رویان تشکیل‌شده در آزمایشگاه به رحم زن و قراردهی آن در محل مناسب، باز هم ممکن است که تخم یا زیگوت تبدیل به جنین نشود و نطفه به صورت سقط جنین از بدن خارج گردد. از آنجایی که احتمال وقوع این حادثه در هر سیکل ۵۰ درصد می‌باشد، گاهی زوج نیاز به تکرار درمان خواهند داشت و باوجود افزایش زمان و هزینه‌ها، نباید امید خود را از دست دهند.