تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی (PGD)
تا چندی پیش تنها روش برای جلوگیری از انتقال بیماریهای ژنتیکی به فرزندان، استفاده از تست‌های تشخیصی قبل از تولد (PND) (شامل بررسی ژنتیکی پرزهای کوریون در هفته 12بارداری یا آمنیوسنتز در هفته 16بارداری) بود. در این روش چنانچه نتایج، ابتلا فرزند را نشان دهد، ختم بارداری راه حل پیشنهادی است که میتواند از نظر اخلاقی، احساسی و یا مذهبی؛ مادر و خانواده را تحت تاثیر قرار دهد. با پیشرفت تکنیکهای کمک باروری (ART)، دسترسی به جنینهای انسانی امکانپذیر شد؛ و در اواخر دهه ۱۹۸۰ بیوپسی از جنینهای انسانی و انجام آزمایشات ژنتیک بر روی آنها قبل از کاشت و لانهگزینی( Preimplantation Genetic Diagnosis) توسعه یافت که در آن جنین جهت یک بیماری ژنتیکی معین که امکان انتقال آن از طرف والدین وجود دارد مورد بررسی قرار می گیرد.
PGT بهترین روش شناسایی و پیشگیری از بیماری هایی همچون تالاسمی،کم خونی سلول داسی شکل، انواع عقب ماندگی های ذهنی، ناشنوایی، نابینایی ، انواع سرطان ها ، اختلال های کروموزومی مانند سندروم داون، سندرم ترنر، تریزومی 18، تریزومی 13و سندرم کلاین فلتر می باشد. PGT همچنین می تواند برای درمان برخی ناباروری ها و سقط های مکرر به کار گرفته شود.
PGTدر افرادی که حامل جابه جایی‌های کروموزومی متعادل هستند انجام می شود تا از بروز سقط و یا تولد نوزاد بیماری که جابه جایی کروموزومی نامتعادل دارد جلوگیری گردد.
از کاربردهای دیگر PGT تعیین جنسیت قبل از بارداری است. تشخیص جنسیت در بیماری هایی مانند هموفیلی که وابسته به جنس بوده و در پسران بیشتر از دختران دیده می شود به کاربر می رود .
به طور کلی افراد زیر کاندید انجام PGT می باشند:
- زنان 35 سال و بالاتر
- افراد با اختلالات ژنتیکی وابسته به جنس
- افراد با بیماری های تک ژنی
- افراد با اختلالات کروموزومی
- زنانی که سقط‌های مکرر ناشی از مشکلات کروموزومی داشته اند
- افراد نابارور که چند IVF ناموفق داشته اند
چنانچه جنین با والدینی سالم از نظر ناهنجاری‌های کروموزومی مورد بررسی و غربالگری قرار گیرد از Preimplantation Genetic Screening(PGS) استفاده می شود.
در سال ۲۰۱۷ سازمان بهداشت جهانی PGD را با Preimplantation Genetic Testing (PGT) جایگزین کرد. چنانچه PGT برای تشخیص بیماریهای منوژنیک استفاده شود از PGT-M و برای تشخیص بازآرایی های ساختاری کروموزومی از PGT-SR استفاده می شود. PGS نیز با PGT-A که در واقع انجام آزمایشات برای غربالگری آنوپلوئیدی‌های کروموزومی است، جایگزین شد. PGT-SR و PGT-A برای والدین حامل جابجایی های کروموزومی و یا مادران با سن بالا جهت افزایش احتمال بارداری و کاهش خطر سقط استفاده می شود. روش انجام PGT نیز با تغییرات گسترده ای روبه رو بوده است که هدف آنها آسیب کمتر به جنین و تشخیص دقیق تر و وسیع تر مشکلات ژنتیکی است.
در ابتدا از جسم قطبی (polar bady) استفاده می شد که علی رغم مزایایی چون تهاجم کمتر و عدم آسیب به روند تکامل جنین، تنها گویای اطلاعات ژنتیکی منتقل شده از مادر بود. رایج ترین مرحله جهت بیوپسی جنین، مرحله ۸ سلولی در روز سوم بعد از لقاح (Cleavage stage ) با سلول‌های دارای هسته بزرگ می باشد که آنها را جهت مطالعات FISH مناسب می سازد. اما در این روش هم با توجه به اینکه یک سلول مطالعه می شود؛ امکان تشخیص نادرست در مورد جنین های موزائیسم وجود دارد. همچنین به علت مقادیر کم DNA، انجام aCGH و NGS را با مشکل روبه رو می‌کند. این مشکلات با جداسازی سلول‌ها از trophectoderm در بلاستوسیت(روز ۵ بعد از لقاح) مرتفع می شود. هرچند بیوپسی در این مرحله نیاز به مهارت بیشتری دارد.
دو روش کمتر تهاجمی که اخیرا ارائه شده، استفاده از Blastocoelic fluid و Spent media می‌باشد که هر دو روش جهت تایید نیاز به مطالعات بیشتری دارند و چنانچه این روش‌ها کارامد باشند نگرانی از وارد آمدن آسیب به جنین‌ها در طی نمونهبرداری بسیار کمتر خواهد بود. در کنار تغییرات روش نمونه برداری از جنین، تکنیکهای تشخیصی نیز در جهت کارآمدتر کردن PGT دچار تغییر شده اند. برای این منظور، مدت طولانی از روش‌های FISH و PCR استفاده می شد. اما امروزه در کنار این روش‌ها از تکنیک‌هایی با توانایی بالاتر مانند aCGH و NGS نیز استفاده می‌شود که امکان بررسی تمام ژنوم را به جای بررسی چندین کروموزوم یا ژن فراهم می‌کند. با این تغییرات PGT به تکنیکی قدرتمندتر و در دسترس تر تبدیل می شود که می تواند به خانواده ها برای داشتن فرزندی سالم کمک کند.
اما علی‌رغم این توان بالا، نگرانی هایی نیز در رابطه با آن وجود دارد. از جمله اینکه این روش تنها برای بیماری ها استفاده نشود بلکه برای داشتن خصوصیات برتر یا انتخاب یک جنسیت خاص استفاده شود و یا بطور غیرمستقیم منجر به یک نگاه تبعیض آمیز نسبت به افراد بیمار شود. بنابراین در جامعه ای که از PGT استفاده می شود باید زیرساختهای اخلاقی و قانونی مربوط به آن نیز فراهم شود.
نویسنده: دکتر سید حمیدرضا میرابوطالبی (متخصص ژنتیک پزشکی)
https://doi.org/10.1002/rmb2.12352
https://doi.org/10.1016/j.matpr.2020.08.574